استان اذربایجان شرقی به دلیل وسعت زیاد دارای آب و هوای متنوع می‌باشد به طوری که بیشترین دمای ثبت شده در شهرهای میانه و جلفا می‌باشد که مردم این شهرها دمای ۴۵ + درجه بالای صفر را تجربه کرده‌اند و همچنین کمترین دمای ثبت شده در استان و در کلیه شهرهای ایران مربوط به بستان آباد با دمای ۴۶ - درجه زیر صفر می‌باشد. میانگین بارندگی سالیانه ۲۵۰ الی ۳۰۰ میلی‌متر می‌باشد.

نگاهی به شهرستان بستان‌آباد

سابقه تاریخی

بستان آباد در محل شهر باستانی و گمشده تاریخی «اوجان» بنا شده‌است. اوجان پایتخت ییلاقی در دوره ایلخانان مغول بوده که بعداً در اثر حوادث روزگار، به کلی منهدم شده‌است. اين منطقه به جهت آنكه در مسير ارتباطي جاده ابريشم قرارداشته و از آب و هواي مناسب دامنه سهند برخوردار بوده همواره داراي جمعيت بوده و در متون تاريخي بازمانده از گذشته به اسامي "اوجن" و يا  "اوجان" ذكر اين منطقه به تكرار آمده است . از اين كه مركز اين منطقه يا آبادي بزرگ آن ازچه تاريخي بستان آباد خوانده شده است، اطلاع موثقي در دست نيست. ولي پرواضح است كه اين نامگذاري و وجه تسميه آن به همين سبزي و خرمي و چمنزارهاي اين منطقه مربوط مي شود .

موقعیت جغرافیایی

شهرستان بستان‌آباد با وسعت 2795 كیلومتر مربع (6.1 درصد مساحت استان) در 45 كیلومتری تبریز واقع شده است و ارتفاع آن از سطح دریا 1679 تا 1740 متر می باشد. این شهرستان از سمت شمال با شهرستان هریس، از سمت شرق با شهرستان‌های سراب و میانه، از سمت غرب با شهرستان‌های تبریز و مراغه و از سمت جنوب با شهرستان هشترود هم‌مرز است.

تقسیمات کشوری

طبق آخرین تقسیمات کشوری شهرستان بستان‌آباد دارای دو بخش به نام‌های مرکزی (شامل دهستان‌های شبلی، قوریگل، مهرانرود مرکزی، مهرانرود جنوبی و اوجان غربی) و تیکمه‌داش (شامل دهستان‌های اوجان شرقی، سهندآباد، عباس شرقی و عباس غربی)، دو نقطه شهری به نام‌های بستان‌آباد و تیکمه‌داش و 188 آبادی می‌باشد.

جمعیت

براساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسكن در سال 1390، جمعیت شهرستان بستان‌آباد در حدود 94985 نفر (2.5 درصد جمعیت استان) و جمعیت مرکز این شهرستان 17954 نفر برآورد شده است. جمعیت شهری این شهرستان 20599 نفر و جمعیت روستایی آن 74386 نفر و تعداد خانوار آن 25564 خانوار است.

اقلیم و آب و هوا

بستان‌آباد منطقه‌ای است کوهستانی که سراسر قسمت جنوبیش را کوههای پربرف و مرتفع پوشانده‌است. شمال آن در امتداد کوههای بزغوش و غرب این شهرستان در امتداد کوههای مورو داغ به ارتفاع ۲۹۶۰ متر در دنباله کوههای مورو داغ و بزغوش بنام تک آلتی و گردنه معروف شبلی قرار گرفته‌است. مرتفع‌ترین نقطه شهرستان کوه سهند به ارتفاع ۳۷۷۲ متر می‌باشد. آب و هوای بستان آباد به دلیل قرار گرفتن در دامنه کوهستان سهند در زمستان سرد و پربرف و دوره یخبندانش طولانی و در تابستان معتدل و مطبوع است. هوای این شهرستان شش ماه از سال خشک و شش ماه دیگر مرطوب می‌باشد.

وضعیت اقتصادی

اقتصاد منطقه بستان آباد وابسته به کشاورزی و دامداری، و نشات گرفته از وجود آب و زمین مرغوب است. در بخش کشاورزی محصولاتی چون غلات و سیب زمینی از تولید بالا و مرغوبیت مناسب برخوردار است و در بخش دامداری و در قسمت لبنیات و خصوصاً پنیر از شهرت بسزائی برخوردار می‌باشد. شغل اصلی مردم کشاورزی، دامداری، قالیبافی و مشاغل آزاد می‌باشد در اکثر روستاهای تابع بستان آباد قالیبافی روستائی با نقشه روستاباف، بسیار رونق و رواج دارد و از منابع بزرگ درآمد مردم است.
وجود معادن مختلف در کوههای مجاور، و کارخانه‌های مجهزی تاسیس شده‌ در کنار جاده تبریز- بستان آباد، رونق بسزائی به اقتصاد و منابع شهرستان بخشیده‌است. واحدها و کارخانه‌های مختلف از جمله صابون سازی، قندریزی، حلاجی، کشبافی، تولید مواد غذائی در مرکز شهرستان مشغول به کار می‌باشند. در سالهای اخیر کامیون‌داری و خدمات حمل و نقل در ردیف عمده‌ترین مشاغل بستان آباد درآمده است.
از آنجا که بستان آباد به مرکز استان یعنی تبریز نزدیک است لذا کارخانجات متعددی در بستان آباد و مسیر بستان آباد- تبریز قرار گرفته‌است در عین حال در خود شهرستان واحدهای صنعتی فعال مشغول بکارند که کم و بیش در رشد اقتصادی و اشتغال زائی منطقه مؤثرند. این شهرستان دارای آبگرمهای متعدد در منطقه صنعت توریسم نیز می‌تواند در این منطقه بطور اصولی شکل گیرد.

نقاط تاریخی و دیدنی

چشمه‌های معدنی بستان آباد که در ده اسک‌کندی در 60 کیلومتری جنوب شرقی تبریز واقع شده و تالاب قوریگل در 45 کیلومتری شمال شرقی تبریز از نقاط دیدنی و گردشگری شهرستان بستان‌آباد محسوب می‌شوند.

نگاهی به شهرستان اهر

سابقه تاریخی

سرزمين‌ اهر داراي‌ گذشته‌اي‌ دور است‌. سنگ‌ نبشتة اورارتويى‌، بر دامنة كوه‌ زاغى‌ واقع‌ در شمال‌ روستاي‌ سقين‌ دل‌، در نزديكى‌ اهر و نيز بقاياي‌ دژهاي‌ ساسانى‌ در اين‌ منطقه گواه‌ اين‌ ادعاست‌. در سده‌هاي‌ نخستين‌ اسلامى‌، اهر از شهرهاي‌ آبادان‌ بر سر راه‌ اردبيل‌ به‌ دبيل‌ بوده‌ است. در حدود العالم‌، اهر قصبة ميمد (ميمند) معرفى‌ شده‌ است‌. در اواخر سدة 6 و اوايل‌ سدة 7ق‌، اهر مدتى‌ تختگاه‌ ملوك‌ پيشتكين‌ بود. در دورة صفويه‌، اهر به‌ سبب‌ وجود بارگاه‌ شيخ‌ شهاب‌الدين‌ اهري‌ در آنجا، مورد توجه‌ شاهان‌ صفوي‌ قرار داشت و مدتى‌ نيز حاكم‌نشين‌ قره‌داغ‌ شمرده‌ مى‌شد. در دورة قاجاريه‌ و جنگ‌ نخست‌ ايران‌ با روسيه‌ ، اهر مدتى‌ مركز فرماندهى‌ عباس‌ ميرزا برضد قواي‌ روسيه‌ بود. در شهريور 1320ش‌، شهر اهر و شهرهاي‌ ديگر آذربايجان‌، مورد حملة هوايى‌ نيروهاي‌ شوروي‌ قرار گرفت‌ و عده‌اي‌ از مردم‌ اهر در اين‌ حمله‌، كشته‌ شدند.

موقعیت جغرافیایی

شهرستان اهر با وسعت 3074 كیلومتر مربع (6.7 درصد مساحت استان) در 110 كیلومتری تبریز واقع شده است. این شهرستان از سمت شمال با شهرستان کلیبر، از سمت شرق با استان اردبیل، از سمت غرب با شهرستان ورزقان و از سمت جنوب با شهرستان هریس هم‌مرز است.

تقسیمات کشوری

طبق آخرین تقسیمات کشوری شهرستان اهر دارای دو بخش به نام‌های مرکزی (شامل دهستان‌های قشلاق، گویجه‌بل، اوچ‌هاچا، آذغان، بزکش و ورگهان) و هوراند (شامل دهستان‌های دودانگه، چهاردانگه و دیکله)، دو نقطه شهری به نام‌های اهر و هوراند و 344 آبادی می‌باشد.

جمعیت

براساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسكن در سال 1390، جمعیت شهرستان اهر در حدود 150111 نفر (4 درصد جمعیت استان) و جمعیت مرکز این شهرستان 92608 نفر برآورد شده است. جمعیت شهری این شهرستان 97053 نفر و جمعیت روستایی آن 53058 نفر و تعداد خانوار آن 39748 خانوار است.

اقلیم و آب و هوا

شهرستان اهر در يك منطقه كوهستاني قرار گرفته و مشخصه اصلي آن، رشته كوه قره‌داغ مي‌باشد كه قلل مرتفع آن چهره كوهستاني به شهرستان داده است. اين شهرستان در ميان ارتفاعات مهمي چون قيزقلعه‌سي به ارتفاع 1266 متر و كوه تاريخي معروف هشت سر با ارتفاع 2536 متر محصور شده و دامنه ارتفاعات مزبور از جهات شمال و جنوب و غرب تا هوراند كشيده شده است. پست‌ترين نقطه، بخش كناره‌هاي رودخانه قره‌سو كه در قسمت شرقي شهرستان واقع و محل كشت و زرع انواع محصولات باغي و زراعي مي‌باشد.

وضعیت اقتصادی

با توجه به قابلیت‌ها و امكانات شهرستان اهر، محوریت توسعه این شهرستان بخش گردشگری، توسعه معادن و فعالیت‌های وابسته به آن و توسعه كشاورزی و دامداری استوار گشته است. هم چنین با توجه به اینکه در سال های اخیر سرمایه گذاری های خوبی در ایجاد باغات در این شهرستان انجام شده است، باعث ایجاد پتانسیل خوبی برای ایجاد واحدهای صنایع تبدیلی کشاورزی و همچنین سردخانه ی بالای صفر در این شهرستان شده است.

نقاط تاریخی و دیدنی

بقعه و آرامگاه شیخ شهاب‌الدین اهری (باقیمانده از دوره صفوی)، مسجد جامع اهر، بازار سرپوشیده اهر، کاروانسرای شاه عباسی، جنگل طبیعی انداب (پارک جنگلی فندقلو در 25 کیلومتری اهر)،  جنگل طبیعی تنباکولو (واقع در بخش هوراند)، خانه دکتر قاسم اهری، سد ستارخان اهر، قلعه پشتوی هوراند

سابقه تاریخی

محققان‌ اسکو را با اوشکایای‌ کهن‌ یکى‌ مى‌دانند. چنانکه‌ از مآخذ آشوری‌ بر مى‌آید، اوشکایا شهری‌ دارای‌ قلعه‌ بوده‌ که‌ در شرق‌ دریاچة ارومیه‌ و در دامنة کوه‌ سهند قرار داشته‌ است.  در دورة اسلامى‌، حمدالله‌ مستوفى‌ در نزهة القلوب‌ از اسکو به‌ عنوان‌ یکى‌ از آبادی‌های‌ بزرگ‌ ناحیة باویل‌ رود و در کنار باویل‌، خسروشاه‌، میلان‌ و فسقندیس‌ نام‌ مى‌برد. در عالم‌ آرای‌ نادری‌ اسکو از نقاط آباد آذربایجان‌ معرفى‌ شده‌ است‌. در جنبش‌ مشروطه‌، مردم‌ اسکو در کنار مردم‌ تبریز با قوای‌ دولتى‌ و قزاقان‌ روس‌ به‌ مبارزه‌ برخاستند.

موقعیت جغرافیایی

شهرستان اسکو با وسعت 1763 كیلومتر مربع (3.9 درصد مساحت استان) در 30 كیلومتری تبریز واقع شده است و ارتفاع آن از سطح
دریا 1450 متر می باشد. این شهرستان از سمت شمال با شهرستان شبستر، از سمت شرق با شهرستان تبریز، از سمت غرب با دریاچه ارومیه و از سمت جنوب با شهرستان آذرشهر هم‌مرز است.

تقسیمات کشوری

طبق آخرین تقسیمات کشوری شهرستان اسکو دارای دو بخش به نام‌های مرکزی (شامل دهستان‌های گنبر، باویل و سهند) و ایلخچی(شامل دهستان‌های شورکات جنوبی و جزیره)، سه نقطه شهری به نام‌های اسکو، سهند و ایلخچی و 49 آبادی می‌باشد.

جمعیت

براساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسكن در سال 1390، جمعیت شهرستان اسکو در حدود 98988 نفر (2.7 درصد جمعیت استان) و جمعیت مرکز این شهرستان 16983 نفر برآورد شده است. جمعیت شهری این شهرستان 56918 نفر و جمعیت روستایی آن 42070 نفر و تعداد خانوار آن 30109 خانوار است.

اقلیم و آب و هوا

اسكو منطقه اي ييلاقي با تپه ماهورهايي از بقاياي آتشفشانهاي سهند در دورانهاي پيشين مي باشد. كنارهاي درياچه اروميه در غرب مسطح و جلگه اي و هرقدر از غرب به شرق پيش رويم ارتفاع زمين بيشتر شده تا به قله هاي سهند كه پيوسته پوشيده از برف مي باشد مي رسيم. بنابراين اسكو به مناسبت واقع شدن در مسير كوهپايه هاي سهند و برودت آن از يكطرف و بخارات و رطوبت درياچه اروميه از سوي ديگر داراي يكنوع آب و هواي ملايم و مرطوب مي باشد. اگر بخش مركزي شهرستان اسكو را مبداء قرار دهيم هر قدر بطرف مغرب (درياچه اروميه) پيش رويم زمين سرازير و هوا گرمتر و هر قدر بطرف مشرق كوههاي سهند رويم زمين سربالايي و هوا خنكتر و سردتر مي‌گردد. كوهستان سهند پس از سبلان يكي از بزرگترين و مهمترين برجستگيهاي آذربايجان شرقي و از معروفترين كوههاي آتشفشاني خاموش ايران است كه در 50 كيلومتري جنوب تبريز قرار دارد و سلطان داغي در شمال كوهستان سهند و در بخش مركزي شهرستان اسكو واقع شده است. اين كوه بعد از قله جام داغي سهند و در بخش مركزي شهرستان اسكو واقع شده است. اين شهر به مانند ساير شهرهاي آذربايجان داراي تابستان كوتاه و ملايم و زمستانهاي سرد و طولاني مي باشد. بارندگي آن بيشتر در فصول سرد سال بوده و تابستانهاي آن خشك و گاهي با بارندگيهاي رگباري مي باشد.

وضعیت اقتصادی

اسکو یکی از زرخیزترین و مهم ترین مناطق کشاورزی و دامپروری و صنعتی آذربایجان است. برگه ی زرد آلو و بادام و گردو و سایر ارقام صادراتی بخش اسکو از ممتاز ترین نوع آنهاست و سالیانه مقدار زیادی به عنوان صادرات به کشور های خارج حمل می شود و علاوه بر آن انواع و اقسام غلات و میوه جات و سیب زمینی و پیاز و انواع خشکبار و عسل و لبنیات در منطقه اسکو به دست می آید که علاوه بر تامین نیاز مورد مصرفی مردم آنجا مقدار زیادی نیز به شهر تبریز و سایر شهرستان های ایران وحتی خارج منتقل می شود. در قسمت صنعت نیز بخش اسکو از پیشرفته ترین مناطق آذربایجان است وصنایع تولید انواع پارچه و پتو و پوشاک و محصولات ابریشمی و پارچه های حریر و به خصوص کلاقه ای آنجا در ایران کم نظیر و شهرت جهانی دارد و قسمتی از صادرات این بخش را به داخل و خارج کشور تشکیل می دهد.
وجود تولیدات متنوع زراعی و باغی به ویژه زیره، بادام، گردو، گل سرخ محمدی و وجود منابع آبی نسبتاً مناسب، پتانسیل خوبی را برای توسعه صنایع تبدیلی، کشاورزی، دامپروری، آبزی پروری و همچنین گردشگری برای این شهرستان ایجاد کرده است.

نقاط تاریخی و دیدنی

روستای کندوان: در 18 کیلومتری جنوب اسکو در دامنه سرسبز سلطان داغی و در 50 کیلومتری جنوب غربی تبریز واقع شده است. آنچه به کندوان هویت باستانی داده وجود 117 خانوار و منزل مسکونی در درون توده‌های مخروطی و هرمی شکل صخره ای که روستاییان کندوان داخل این توده ها برای خود خانه مسکونی، آغل، انبار، کارگاه ایجاد کرده اند. وجه تسمیه کندوان به خاطر خانه های کندوئی شکلی می باشد که در دل صخره های کرانی کله قندی شکل تعبیه شده است و از خصوصیات این خانه هاست که هوای داخل آن در زمستان گرم و مطبوع و در تابستان خنک می باشد. درباره اوضاع معماری سنتی کندوان تعدادی از محققان و جغرافی دانان اعتقاد دارند که کندوان در ایران نظیری ندارد و نوع معماری آن از نوع معماری صخره ای است و چنین تعریف می کنند که معماری صخره ای، از نظر بازسازی بسیار پراهمیت تر از معماری معمولی است. وجود آب معدنی گوارا، خانه های صخره ای و مخروطی منحصر به فرد، دره سرسبز و خرم، آب و هوای بسیار مطبوع کوهستانی و وجود لبنیات مرغول و دلپذیر و عسل طبیعی از دیرباز روستای کندوان را مود توجه علاقمندان قرار داده است و محیط آرام بخش و سکونت شبانگاهی روستا توام با نسیم دلپذیری که از سهند زیبا می وزد.

بقعه امامزاده اسکو (واقع بر روی تپه‌ای در جنوب اسکو و مشرف به شهر)، روستای عنصرود (دارای طبیعت جذاب و سرسبز و چشمه های آب معدنی)، مقبره پیرحیدر (واقع در محله سوسیان)، مزار الله بنده سی (واقع بر فراز تپه ای بلند در جنوب شرقی اسکو)، مسجد پایتخت، مسجد جامع اسکو از دیگر نقاط دیدنی شهرستان اسکو می‌باشد.

این استان همواره تحت تأثیر باد‌های سرد شمالی و سیبری و بادهای مرطوب دریای سیاه و مدیترانه و اقیانوس اطلس قرار گرفته است. به‌ علاوه، بادهای محلی نیز تحت تأثیر شرایط طبیعی استان از سوی كوهستان‌های بلند و دریاچه‌های ارومیه و خزر به سوی دشت‌ها و جلگه‌ها می‌وزند.

بادهای شرقی: این بادها به زبان محلی «مه یلی» (باد مه) خوانده می‌شوند. بادهای شرقی در تمام فصول سال، از سوی شرق استان می‌وزند. بادی است سرد و مرطوب که غالباً در فصول گرم موجب ریزش باران و در زمستان سبب ریزش برف می‌شود.

بادهای غربی: باد غربی را در محل «آق یلی» (باد سفید) و یا «گرمیج» می‌نامند. این باد برخلاف بادهای شرقی، از غرب استان می‌وزد که در تبخیر و خشکانیدن زمین مؤثر بوده و به دنبال آن حرکت ابرهای باران‌زا شروع شده و منجر به ریزش باران می‌شود. باد غربی رطوبت دریای مدیترانه را با خود به همراه می‌آورد.

بادهای محلی: در نواحی مختلف آذربایجان شرقی، شرایط طبیعی محل، موجب پیدایش بادهای محلی گردیده که مشخصات و ویژگی‌های متفاوتی دارند مانند: مراغه یلی (باد مراغه)، هشتری یلی (باد هشترود)، باد ده روزۀ ملکان، وعده یلی (باد وعده) که در اهر و تبریز می‌وزد، قره یلی (باد سیاه) در سراب، گچی قران یلی (باد بزکش) که در ارتفاعات سهند می‌وزد

تالاب قوری گل: تالاب قوری گل در 42 کیلومتری شرق تبریز در کنار جاده تبریز- تهران واقع است. مساحت تقریبی آن 245 هکتار و عمق متوسط آن 5/4 متر است. منابع تأمین‌کننده آب قوری گل، آب‌های جاری ناشی از برف و باران و تعدادی چشمه‌های زیرزمینی است که در کف آن قرار دارد. این دریاچه از سال 1348 خورشیدی از مناطق حفاظت‌شده اعلام گردیده و از سوی شرکت شیلات، برنامه تکثیر و پرورش ماهی در آن به مرحله اجرا گذارده شده است. این تالاب با چشم‌اندازی زیبا، ویژگی زیستی منحصر به فرد یکی از جاذبه‌های طبیعی استان است و محیط مناسبی برای رشد انواع گیاهان و پرندگان آبزی از جمله پرندگان نادر و کمیاب مانند اردک سفید می‌باشد.

تالاب آلماگلی: اين تالاب در ارتفاع 2400 متری در جنوب شرقی ارتفاعات سهند قرار دارد و 20 هكتار مساحت دارد. تالاب پوشيده از نيزار و گياهان آبزی است كه از نظر لانه‌گزينی  پرندگانی نظير سرسبز و چنگر شرايطی مناسب دارد و به همين دليل دارای ارزش تفرجگاهی نیز می‌باشد.
تالاب خرمالو: اين تالاب  در 42 كيلومتری جنوب غربی اهر قرار دارد و تالاب دائمی است كه علاوه بر استفاده‌های كشاورزی، در فصل زمستان مورد استفاده پرندگان مهاجر قرار می‌گيرد.
 تالاب قوشا گلی: اين تالاب در 31  كيلومتری جنوب غربی هشترود قرار دارد و تالابی نيزاری است.
تالاب قره قشلاق: منطقه تالابی قره قشلاق در كناره‌های جنوب شرقی درياچه اروميه قرار دارد و به لحاظ شرايط خاص طبيعی، زيستگاه بسيار مناسبی برای پرندگان آبزی و كنار آبزی و علف‌چَر می‌باشد. اين تالاب  به عنوان تالاب بين‌المللی شناخته شده است.

 تالاب قبادلو: اين تالاب در 22 كيلومتری شمال غربی عجب شير بالاتر از بندر رحمانلو قرار دارد و بخشی از پرندگان تالاب‌های حاشيه‌ای درياچه اروميه را، به خود جذب می‌كند.

تالاب زولبين گلی: اين تالاب در 42 كيلومتری غرب هشترود قرار دارد و با وجود اين كه تالابی فصلی است، به علت نيزارهای داخلی و حاشيه‌ای به ويژه در مواقع پرآبی، پناهگاه مناسبی برای پرندگان مهاجر آبزی محسوب می‌شود.

تالاب يوسفلو: اين تالاب در 33 كيلومتری  شرق شهرستان اهر قرار دارد و تالابی دائمی است كه مورد استفاده پرندگان مهاجر آبزی قرار می‌گيرد.

تالاب يانيق گلی: اين تالاب در 31 كيلومتری جنوب غربی هشترود قرار دارد و در پاييز و زمستان مورد استفاده پرندگان وحشی قرار می‌گيرد.

تالاب ماهی‌آباد: اين تالاب در 20 كيلومتری شمال ميانه قرار دارد كه تالابی فصلی است و مصارف كشاورزی دارد و در مواقع پرآبی، مورد استفاده پرندگان مهاجر است.

تالاب بزوجق گلی: اين تالاب در 50 كيلومتری غرب شهرستان هشترود قرار دارد و تالابی دائمی است كه مورد استفاده پرندگان مهاجر قرار می‌گيرد.

تالاب ديب سيز: اين تالاب در 25 كيلومتری شرق اهر قرار دارد و تالابی نيزاری و دائمی  است كه مورد استفاده پرندگان مهاجر آبزی قرار می‌گيرد

این استان از لحاظ منابع و ذخایر آب از مناطق غنی کشور به شمار می‌آید و منابع آب به صورت‌های گوناگون در این استان وجود دارد. کوهستانی بودن منطقه، و دریافت رطوبت کافی از شرق و غرب خصوصاً از مدیترانه، سبب ریزش باران کافی و غنی بودن منابع آب این منطقه شده است.

رود ارس: رود ارس یا آراکس قدیم که از ارتفاعات مین گل داغ (هزار برکه) در جنوب ارزروم ترکیه سرچشمه گرفته و از حوالی دوالو تا قره‌دونی در مرز ایران جاری است. این رودخانه حدود 1072 کیلومتر طول دارد و از غرب به شرق جریان دارد و از استان اردبیل، آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی می‌گذرد. تعدادی از رودهای بزرگ و کوچک محلی که در حوضه آبریزش در خاک ایران دارند و به آن می‌پیوندند عبارتند از قره‌سو، اهر چای، آق چای، خیاو چای، بالیقلو چای، نمین چای.

اهر چای: رودخانه اهر (اهر چای) از ارتفاعات پيرسقا سرچشمه می‌گيرد و در قسمت جنوبی شهرستان اهر به سوی شرق جريان می‌يابد. اين رودخانه در مسيرش پس از عبور از دهستان ازومدل (حومه شهر اهر) و نزديكی آبادی لر در دهستان ورگهان، به رودخانه قره سو كه از مشگين شهر رو به جنوب جريان دارد، می‌پيوندد.

رود قزل اوزن: رود قزل اوزن یا آماردی قدیم یا سفیدرود، از ارتفاعات چهل چشمه در کردستان سرچشمه گرفته، در قسمت شرقی شهرستان میانه، پس از مشروب کردن اراضی پیرامون خود از طریق استان اردبیل به سوی گیلان جریان می‌یابد. قزل اوزن در تنگه منجیل (در استان گیلان) پس از پیوستن به شاهرود به دریای خزر می‌ریزد. رودهایی که از منطقه آذربایجان شرقی به آن می‌ریزند، عبارتند از قرانقوی چای، هشترود چای، میانه چای، ترکمان چای، آی دو غموش، قره چای، شهر چای.

آجی چای: رودخانه آجی (آجی چای یا تلخه رود) از دامنه‌های جنوبی سبلان، قوشه داغ  و دامنه‌های شمالی بزغوش و سهند، شعبه‌های متعدد دریافت نموده از شمال شهر تبریز گذشته و نزدیک گوگان به دریاچه ارومیه می‌ریزد. آب رودخانه ابتدا شیرین است، ولی به جهت عبور از طبقات نمکی، مواد محلول آن افزایش یافته، بر میزان شوری‌ آن افزوده می‌شود، از این رو به نام آجی چای یا تلخه رود معروف شده است. آجی چای مهم‌ترین رود دشت تبریز است. در بخش شمالی دشت تبريز هفت رود به نام‌های دريان، شبستر، سيس، صوفيان، سينيخ، گونبات و بابا باغی جاری است كه دو رود گونبات و بابا باغی به آجی چای و بقيه در حوضه آجی چای به درياچه اروميه می‌ريزند. مساحت حوضه آبريز آجی چای، 8547  كيلومتر مربع است.

صوفی چای: رودخانه صوفی (صوفی چای) از دامنه‌های جنوب غربی كوه سهند و از آب شدن برف‌های دائمی و سنگين كوهستان به ويژه از دره باميدز سرچشمه می‌گيرد. اين رودخانه با جريان شمالی و جنوبی، تمامی مزارع و باغ‌های اراضی شهرستان مراغه را سيراب می‌كند و از جنوب آن وارد منطقه بناب می‌شود.

اسكو چای: رودخانه اسكو (اسكو چای) از جبهه شمالی سلطان داغی، كه از رشته كوه‌های غربی سهند است، سرچشمه می‌گيرد. رودخانه كندوان هم كه از ارتفاعات سهند غربی (ارشد داغی) جاری است، به اين رودخانه می‌پيوندد. آب‌های جاری سلطان داغی از قبله دره‌سی و چوبان بولاغی در دره عنصرود در جهت  شرقی- غربی، رودخانه آستارا چای را به وجود می‌آورد.

سيلن چای: رودخانه سیلن (سيلن چای) واقع در دهستان گرمادوز، از ارتفاعات مشرف به آبادی‌های ميدانلار و گلی پايين سرچشمه می‌گيرد و رو به شمال جريان می‌يابد. اين رود پس از پيوستن به رودهای محلی، در نزديكی آبادی لاريجان بالا به رودخانه ارس می‌ريزد. طول اين رودخانه تا رود ارس در حدود 45 كيلومتر است.

القنا چای: رودخانه القنا (القنا چای) در دهستان حسن‌آباد (حسنلو) شهرستان كليبر، از ارتفاعات قرخلار، بالای آبادی‌های پارالوجه و آرناليق سرچشمه می‌گيرد و رو به شمال جريان دارد. در مسیر این رود، رودخانه‌های كوچكی به آن می‌ریزند. رودخانه القنا در 5/1 كيلومتری آبادی آلاجوجه در منطقه اشتوبين در نوار مرزی به رود ارس می‌پيوندد.

علاوه بر آب‌های رو زمینی این استان از لحاظ منابع آب زیرزمینی نیز از امکانات کافی برخوردار است. آثار و شواهد موجود در سطح استان، نشان می‌دهد که کاریز (قنات) از منابع عمده آب آذربایجان شرقی بوده است که از دامنه کوه‌ها به سوی دشت‌ها، جاری بوده‌اند. هنوز هم آثار و بقایای کاریزهای قدیمی، در حومه تبریز، اهر، مراغه، میانه و ... دیده می‌شود.

غار قدمگاه: مقطع فضای غار زیرزمینی دایره شکل است و قطری برابر 15 متر دارد. دالانی به طول 9 متر و عرض و ارتفاع 5/1 و 5/2 متر است که به دهلیز وسیع‌تری به طول 5/4 متر و عرض 20/3 متر و ارتفاع 5/2 تا 4 متر می‌پیوندد.

غار آغ بولاق: اين غار در قسمت جنوبی روستای قره چمن از توابع شهرستان بستان‌آباد واقع شده و از نوع غارهای استلاكتيت است. عرض دهانه غار حدود 2 متر  است و دسترسی به آن از روستای قره چمن امكان پذير است. غار زيبای آغ بولاق مورد توجه و بازديد كوهنوردان علاقه‌مند است.

غار اسكندر: غار اسكندر به فاصله 30 كيلومتری تبريز در روستای سعيدآباد واقع شده و دسترسی به آن از طريق جاده ترانزيتی تبريز- تهران ميسر است. عرض دهانه اين غار حدود 5 متر و ديواره‌های داخل آن دارای استلاكتيت‌های جالب توجهی است.

غار دوگيجان: اين غار كه از نوع غارهای استالاكتيت است، در شرق شهر مرند قرار دارد. عرض دهانه آن 5/3 متر است.

غار کبوتر: غار هامپوییل با قدمت 150 تا 200 میلیون سال در منطقه کوهستانی با چشم‌اندازی زیبا واقع شده است. این غار در 8 کیلومتری جنوب شرق شهر مراغه و در نزدیکی روستای گشایش واقع شده است. در ابتدای ورودی غار میدان بزرگی وجود دارد که سقف آن از لانه کبوتران تشکیل شده است. پس از تونل کم‌ارتفاعی که در سمت راست قرار دارد، میدان نسبتاً بزرگ دیگری وجود دارد. در این میدان چهار حلقه چاه به عمق تقریبی 10 تا 12 متر وجود دارد که همه آن‌ها به یک میدان بزرگ در اعماق زمین منتهی می‌شوند. در این میدان صخره‌های بزرگی دیده می‌شود که تا خرداد ماه به دلیل ریزش آب‌های زیرزمینی سطح آن‌ها لغزنده می‌باشد. سپس این میدان بزرگ به اتاق‌های بزرگ و در نهایت به تونل‌های باریکی ختم می‌شود. در سقف اتاق‌ها صدها خفاش به حال آویزان دیده می‌شوند. به دلیل وجود تعداد زیادی کبوتر، این غار به «غار کبوتر» معروف شده است. دهانه غار 8 متر و ارتفاع آن بین 30 تا 40 متر است. در ابتدای غار کتیبه‌ای به زبان روسی که سال 1945 در آن نقش بسته دیده می شود.

قافلان کوه: این کوه در جنوب و جنوب شرقی شهرستان میانه قرار دارد. قافلان کوه در جنوب میانه توسط رود قزل‌اوزن به دو ضلع جدا از هم تقسیم می‌شود. به منظور امتداد راه شوسه و راه‌آهن، در دل این کوه تونل‌های متعددی حفر گردیده که بزرگ‌ترین آن 1100 متر طول دارد و نزدیک روستای آچاچی حفر شده است.

سهند (قوچ گلی داغ): کوه آتشفشان سهند به‌صورت منفرد در مرکز آذربایجان و در 43 کیلومتری جنوب تبریز قامت کشیده که حدود 75 کیلومتر طول دارد و شعب رود قزل‌اوزن از آن سرچشمه می‌گیرند. مخروط آتشفشانی سهند از سه قله که از امتداد یکدیگر قرار گرفته‌اند تشکیل شده که بلندترین آن قله سهند مرکزی به ارتفاع 3710 متر است. عوامل درونی ناشی از آتشفشان، به صورت چشمه‌های معدنی آبگرم در نزدیک آن دیده می‌شود. دامنه‌های سهند تا ارتفاع 2500 متر پوشیده از مراتع طبیعی و گل و ریحان و لاله واژگون است که چراگاه‌های مناسبی برای عشایر و چادرنشینان است.

عون بن علی: این کوه که ظاهراً منفرد است، در حقیقت دنباله کوه‌های بزغوش است و در شمال تبریز واقع شده است. این کوه 1800 متر ارتفاع دارد و چون مقبره عون بن علی از اولاد حضرت علی (ع) در آن واقع است، به این نام معروف شده است.

بزغوش: کوه‌های بزغوش با 3302 متر ارتفاع در 21 کیلومتری جنوب غربی و در قسمت جنوب سبلان قرار دارد (بین میانه و سراب) و با 48 کیلومتر طول، تا حدود دریاچه ارومیه کشیده شده، به قله آتشفشانی سهند ختم می‌شود.

میشو داغ و مورو (مرو) داغ: این کوه‌ها در امتداد ارتفاعات قره‌داغ (در استان اردبیل) و در جنوب و جنوب غربی شهرستان مرند (22 کیلومتری جنوب غربی مرند) و در شمال دریاچه ارومیه در جهت شرقی و غربی کشیده شده و حداکثر ارتفاع آن در علمدار 3155 متر است. گردنه معروف یام، در دامنه شمال شرقی این رشته بر سر راه تبریز- مرند قرار دارد که دامنه‌های آن در تابستان سرسبز و خرم بوده، محل تفریح مردم این ناحیه و در زمستان نیز محل مناسبی برای ورزش‌های زمستانی است. این کوه‌ها در محلی به نام صوفیان توسط ماهورهایی به توده‌های کوهستانی مورو داغ، ارتباط پیدا می‌کند که بلندترین نقطه آن 2210 متر از سطح دریا ارتفاع دارد.

این استان در بخش شمال غرب فلات ایران واقع شده است.  به‌طور کلی این استان یک منطقه کوهستانی است که حدود 40 درصد از سطح آن را کوهستان و 2/28 درصد را تپه ماهورها و 8/31 درصد را زمین‌های هموار (دشت‌ها و جلگه‌های میان‌کوهی) فرا گرفته است. در این استان چین‌خوردگی‌های بزرگی وجود دارد که اکثر مراتع ییلاقی آذربایجان، در دامنه‌های این کوه‌ها قرار گرفته و در بعضی از آن‌ها معادن غنی وجود دارد.

نام آذربایجان از حدود 2400 سال پیش از مشهورترین نام‌های جغرافیایی ایران بود که در هر دوره با حوادث مهم تاریخی توأم بوده است.

در دوران حکومت داریوش سوم، والیِ این ایالت، «آتروپات» یا «آتورپات» نام داشت. پس از شکست داریوش سوم از اسکندر مقدونی، آتورپات از طرفداران اسکندر شد و بر حکومتِ مادِ کوچک باقی ماند. پس از اسکندر مقدونی آتورپات موفق شد دولتی در آن منطقه که بخشی از خاک ماد بود تشکیل دهد که یونانیان در آن نفوذی نداشته و در واقع این منطقه پناهگاهی برای آداب و سنن ایرانی در برابر تمدن و فرهنگ یونانی بود. دولت ماد کوچک سده‌ها برقرار بود و بازماندگان آتورپات بر آن سرزمین فرمانروایی می‌کردند و این سرزمین بعد به نام او «آتورپاتکان» معروف شد و پایتخت آن «کَنزَک» در جنوب تبریز کنونی بوده است. آتورپاتکان به معنی شهر یا سرزمین آذرباد می‌باشد. آتورپاتکان بتدریج تغییر کرد و آذرپادکان شد. چون در زبان مادها حرف «د» پس از «الف» به «ی» تبدیل می‌شده از این رو این واژه به آذرپایگان تبدیل گردید.

(بقیه در ادامه مطلب)

موقعیت جغرافیایی استان آذربایجان شرقی

منطقه آذربایجان به علت موقعیت خاص جغرافیایی، یكی از مناطق حساس و مهم كشور است. استان آذربایجان شرقی از استان‌های مهم و پرجمعیت ایران است كه در گوشه شمال غرب كشور واقع گردیده است. مساحت این استان 45491 كیلومتر مربع است که حدود 2.8 درصد از مساحت كل كشور را شامل می‌شود. این استان از نظر موقعیت طبیعی در محل به‌هم خوردگی دو رشته كوه البرز و زاگرس، به‌عبارتی در زون البرز و آذربایجان و در گوشه شمال‌غرب فلات ایران واقع شده‌است. از نظر تقسیمات حوضه‌های آب‌ریز كشور، حوضه‌های آب‌خیز ارس، سفیدرود ـ قزل‌اوزن و دریاچه ارومیه پهنه استان را پوشش می‌دهند كه بیشترین مساحت استان در محدوده حوضه آب‌ریز دریاچه ارومیه قرار گرفته‌است. در حالت كلی، استان آذربایجان‌شرقی یك منطقه كوهستانی محسوب می‌شود كه حدود 40 درصد از سطح آن را كوهستان فرا گرفته‌است. از مناطق كوهستانی معروف منطقه، می‌توان توده آتشفشانی سبلان در شرق و سهند در غرب و جنوب غربی و رشته كوه‌های قره‌داغ در شمال و رشته كوه‌های تخت سلیمان و اربط در جنوب و ارتفاعات بزقوش در جنوب شرق و قوشاداغ در شمال‌شرق استان را نام برد. 

(بقیه در ادامه مطلب)