استان اذربایجان شرقی به دلیل وسعت زیاد دارای آب و هوای متنوع میباشد به طوری که بیشترین دمای ثبت شده در شهرهای میانه و جلفا میباشد که مردم این شهرها دمای ۴۵ + درجه بالای صفر را تجربه کردهاند و همچنین کمترین دمای ثبت شده در استان و در کلیه شهرهای ایران مربوط به بستان آباد با دمای ۴۶ - درجه زیر صفر میباشد. میانگین بارندگی سالیانه ۲۵۰ الی ۳۰۰ میلیمتر میباشد.
منطقه آذربایجان پس از سواحل دریای مازندران از مرطوبترین قسمتهای ایران است و به همین علت نواحی لخت و بیپوشش گیاهی در آن کمتر دیده میشود. در این استان در غرب عجبشیر و بناب، ناحیه هموار نسبتاً وسیع و بیآب و علفی است که در مجاورت آن، گیاهان زمینهای شور مانند شوران، گز و خارشتر میروید.
وجود کوهستانهای مرتفع و فراوان در آذربایجان، هرچند باعث جلب رطوبت و خنکی هوا شده است، ولی قسمت زیادی از این ارتفاعات مانند قلل رشته کوههای بزغوش بین میانه و سراب، کوههای عون بن علی در تبریز، کوههای شمال مرند، کوههای میشو داغ در قسمت جنوبی شبستر و ... صخرهای و کم گیاه میباشند.
در بیشتر نقاط آذربایجان گیاهان طبیعی و خودروی کوتاه به شکلهای مرتع و گیاهان پست وجود دارد.
گیاهان شیرین بیان و آجی بیان در اغلب نقاط کوهستانی آذربایجان میروید. ریشه این گیاهان کم و بیش مورد استفاده طبی قرار میگیرد. اسفند (اسپند) از گیاهان شایع آذربایجان بهخصوص در اراضی پست و اطراف روستاها است. فرفیون یا شیر سگ؛ گیاهی سمّی و بیمصرف در این منطقه دیده میشود. گل ماهور در نقاط کوهستانی و همچنین تعداد زیادی از سایر گیاهان خانواده نعناعیان و نیز گیاهی چون زنبق در نقاط مختلف آذربایجان به چشم میخورد. انواع گون در اغلب کوهستانهای منطقه وجود دارد و در بعضی نقاط در پیرامون اهر از آن کتیرا استخراج میکنند.
علاوه بر گیاهان مذکور مقدار زیادی از روییدنیهای مرغوب خانواده گندمیان و خانوادههای دیگر و نیز درختان جنگلی وجود دارد که گیاهان مراتع طبیعی مرغوب و جنگلها و بیشههای متنوع این منطقه را تشکیل میدهد.
آذربایجان شرقی منطقهای مرطوب است و از لحاظ میزان بارندگی درسطح کشور، پس از نواحی خزری قرار میگیرد، ولی به علت سرمای شدید و برف زیاد در فصل زمستان جنگلهای این استان همانند جنگلهای شمال انبوه و وسیع نیست.
از جمله جنگلهای این استان جنگلهای ارسباران است که از قسمت جنوبی رود ارس تا حدود کوههای شمال اهر و مشکینشهر در استان اردبیل، ادامه دارد جنگلهای ارسباران در حقیقت دنباله جنگلهای کنارۀ دریای خزر است.
درختان این جنگلها بیشتر از جنس درختان جنگلهای شمال است. قسمت اعظم درختان این جنگلها ممرز و در درجه دوم بلوط است و گونههای مهم دیگر درختان آن عبارتند از:
ون، افرا، نارون، فندق، محلب، بید، ریوآلبالو، گردو، انجیر، زالزالک، سیب و درختچههای زرشک، سیاهال، زغالاخته، گوشوارک، مندراچه، سیاهتلو، سیاه درخت، گلپر، اسپیره، گرمهشو و تمشک.
آذربایجان شرقی دارای معروفترین مراتع طبیعی کشور است، از این رو از یکی مهمترین نقاط دامپروری ایران بهشمار میرود. مراتع نقاط مختلف آذربایجان شرقی از این قرارند:
سراب: ناحیه سراب در فاصله بین کوههای سبلان و بزغوش قرار دارد و دامنه نواحی سردسیر ایل شاهسون تا بزغوش نیز کشیده میشود. این کوهها در جنوب سراب و بین سراب و میانه قرار دارد و مراتع ییلاقی مهمی را دربر دارد. سراب و پیرامون آن برای گاوداری بسیار مناسب است.
میانه: جلگه میانه در حدود 1700 متر از سطح دریا ارتفاع دارد و آب و هوایش تا حدودی گرم است و مراتع پیرامون آن قشلاقی است.
ارسباران: ارسباران هم از مراتع ییلاقی و هم از مراتع قشلاقی مهم برخوردار است.
مرند: در مرند مراتع دشتی و صاف کمتر یافت میشود و بیشتر چراگاههای آن کوهستانی و از معروفترین آنها مراتع سلطان سنجر است که تقریباً در 30 کیلومتری شمال شرقی مرند قرار گرفته است.
تبریز: ناحیه تبریز به جهت وسعت زیاد و به خصوص وجود کوه سهند در آن، از لحاظ مراتع دارای اهمیت است. به غیر از مراتع ییلاقی سهند، دارای مراتع قشلاقی نیز در کنار دریاچه ارومیه میباشد.
هشترود و مراغه: ناحیه هشترود یکی از نقاط مهم غلهخیز آذربایجان است و کشاورزی بهویژه کشت و کار دیم در آن رواج کامل دارد. این موضوع سبب گرایش مردم به کشاورزی و انصراف از دامداری و باعث از بین رفتن مراتع طبیعی و تبدیل آنها به زمینهای زراعتی است.
مراغه، صرفنظر از مراتعی که تبدیل به زمین زراعتی شده از لحاظ دامداری و چراگاه دارای وضع نسبتاً خوبی است و به دو نوع مرتع دسترسی دارد.
آب و هوای آذربایجان شرقی به طور كلی سرد و خشک است ولی بهعلت تنوع توپوگرافی، از اقلیمهای متفاوتی برخوردار است. آذربایجان شرقی یک منطقه سردسیر و كوهستانی است و از لحاظ تقسیمبندیهای اقلیمی جزو مناطق نیمهخشک به حساب میآید. میانگین بارندگی سالیانه 250 الی 300 میلیمتر میباشد.
موقعیت كوهستانی و عرض جغرافیایی استان از عوامل برودت و سرمای قسمت اعظم این منطقه است. كم ارتفاعی و اثرات ملایمكننده بخارهای دریای خزر در پارهای از مناطق از عوامل اعتدال اقلیمی آن بهشمار میآید. به علاوه این منطقه تا حدودی تحت تأثیر جریانهای مرطوب دریای مدیترانه از سمت غرب و جنوب غربی قرار دارد و تودههای هوای سرد سیبری نیز از شمال بر آب و هوای آن اثر میگذارد.
با توجه به تنوع شرایط طبیعی در نواحی مختلف این استان، اختلاف دما در طول سال زیاد است.
این استان همواره تحت تأثیر بادهای سرد شمالی و سیبری و بادهای مرطوب دریای سیاه و مدیترانه و اقیانوس اطلس قرار گرفته است. به علاوه، بادهای محلی نیز تحت تأثیر شرایط طبیعی استان از سوی كوهستانهای بلند و دریاچههای ارومیه و خزر به سوی دشتها و جلگهها میوزند.
بادهای شرقی: این بادها به زبان محلی «مه یلی» (باد مه) خوانده میشوند. بادهای شرقی در تمام فصول سال، از سوی شرق استان میوزند. بادی است سرد و مرطوب که غالباً در فصول گرم موجب ریزش باران و در زمستان سبب ریزش برف میشود.
بادهای غربی: باد غربی را در محل «آق یلی» (باد سفید) و یا «گرمیج» مینامند. این باد برخلاف بادهای شرقی، از غرب استان میوزد که در تبخیر و خشکانیدن زمین مؤثر بوده و به دنبال آن حرکت ابرهای بارانزا شروع شده و منجر به ریزش باران میشود. باد غربی رطوبت دریای مدیترانه را با خود به همراه میآورد.
بادهای محلی: در نواحی مختلف آذربایجان شرقی، شرایط طبیعی محل، موجب پیدایش بادهای محلی گردیده که مشخصات و ویژگیهای متفاوتی دارند مانند: مراغه یلی (باد مراغه)، هشتری یلی (باد هشترود)، باد ده روزۀ ملکان، وعده یلی (باد وعده) که در اهر و تبریز میوزد، قره یلی (باد سیاه) در سراب، گچی قران یلی (باد بزکش) که در ارتفاعات سهند میوزد
تالاب قوری گل: تالاب قوری گل در 42 کیلومتری شرق تبریز در کنار جاده تبریز- تهران واقع است. مساحت تقریبی آن 245 هکتار و عمق متوسط آن 5/4 متر است. منابع تأمینکننده آب قوری گل، آبهای جاری ناشی از برف و باران و تعدادی چشمههای زیرزمینی است که در کف آن قرار دارد. این دریاچه از سال 1348 خورشیدی از مناطق حفاظتشده اعلام گردیده و از سوی شرکت شیلات، برنامه تکثیر و پرورش ماهی در آن به مرحله اجرا گذارده شده است. این تالاب با چشماندازی زیبا، ویژگی زیستی منحصر به فرد یکی از جاذبههای طبیعی استان است و محیط مناسبی برای رشد انواع گیاهان و پرندگان آبزی از جمله پرندگان نادر و کمیاب مانند اردک سفید میباشد.
تالاب آلماگلی: اين تالاب در ارتفاع 2400 متری در جنوب شرقی ارتفاعات سهند قرار دارد و 20 هكتار مساحت دارد. تالاب پوشيده از نيزار و گياهان آبزی است كه از نظر لانهگزينی پرندگانی نظير سرسبز و چنگر شرايطی مناسب دارد و به همين دليل دارای ارزش تفرجگاهی نیز میباشد.
تالاب خرمالو: اين تالاب در 42 كيلومتری جنوب غربی اهر قرار دارد و تالاب دائمی است كه علاوه بر استفادههای كشاورزی، در فصل زمستان مورد استفاده پرندگان مهاجر قرار میگيرد.
تالاب قوشا گلی: اين تالاب در 31 كيلومتری جنوب غربی هشترود قرار دارد و تالابی نيزاری است.
تالاب قره قشلاق: منطقه تالابی قره قشلاق در كنارههای جنوب شرقی درياچه اروميه قرار دارد و به لحاظ شرايط خاص طبيعی، زيستگاه بسيار مناسبی برای پرندگان آبزی و كنار آبزی و علفچَر میباشد. اين تالاب به عنوان تالاب بينالمللی شناخته شده است.
تالاب قبادلو: اين تالاب در 22 كيلومتری شمال غربی عجب شير بالاتر از بندر رحمانلو قرار دارد و بخشی از پرندگان تالابهای حاشيهای درياچه اروميه را، به خود جذب میكند.
تالاب زولبين گلی: اين تالاب در 42 كيلومتری غرب هشترود قرار دارد و با وجود اين كه تالابی فصلی است، به علت نيزارهای داخلی و حاشيهای به ويژه در مواقع پرآبی، پناهگاه مناسبی برای پرندگان مهاجر آبزی محسوب میشود.
تالاب يوسفلو: اين تالاب در 33 كيلومتری شرق شهرستان اهر قرار دارد و تالابی دائمی است كه مورد استفاده پرندگان مهاجر آبزی قرار میگيرد.
تالاب يانيق گلی: اين تالاب در 31 كيلومتری جنوب غربی هشترود قرار دارد و در پاييز و زمستان مورد استفاده پرندگان وحشی قرار میگيرد.
تالاب ماهیآباد: اين تالاب در 20 كيلومتری شمال ميانه قرار دارد كه تالابی فصلی است و مصارف كشاورزی دارد و در مواقع پرآبی، مورد استفاده پرندگان مهاجر است.
تالاب بزوجق گلی: اين تالاب در 50 كيلومتری غرب شهرستان هشترود قرار دارد و تالابی دائمی است كه مورد استفاده پرندگان مهاجر قرار میگيرد.
تالاب ديب سيز: اين تالاب در 25 كيلومتری شرق اهر قرار دارد و تالابی نيزاری و دائمی است كه مورد استفاده پرندگان مهاجر آبزی قرار میگيرد
در نواحی مختلف آذربایجان شرقی انواع چشمههای معدنی آب گرم و سرد وجود دارد که مورد بهرهبرداری عموم مردم و سایر نواحی ایران است. در ناحیه سراب و بستانآباد 149 چشمه و در ناحیه تبریز و آذرشهر 141 چشمه وجود دارد. در زیر به برخی از چشمههای معدنی اشاره میشود:
چشمه تاپ تاپان: اين چشمه در فاصله 5 كيلومتری آذرشهر در جاده تبريز به مراغه واقع شده است. آب در حوضی طبيعی جمع میشود و مورد استفاده قرار میگيرد. آب اين چشمه از دسته آبهای معدنی بيكربناته كلسيک و منيزيم گازدار و آهندار سرد است كه خواص درمانی آن برای ازدياد گلبولهای قرمز و تنظيم ميزان هموگلوبين خون، سهولت كار دستگاه گوارش و كمک به تغذيه و رشد ارزيابی شده است.
چشمه ورجوی: چشمه معدنی ورجوی، در حدود 5/8 کیلومتری جنوب مراغه از زمین خارج میشود. آب چشمه ابتدا وارد حوضچهای شده، آنگاه به رودخانه مجاور میریزد. مظهر آن در سنگهای آهکی نزدیک رودخانه است. آب چشمه به همراه گاز از زمین خارج میشود. این نوع آبها در کار گوارش معده، کبد، پانکراس و روده مؤثر است. گاز کربنیک موجود در آب به هضم غذا کمک میکند.
چشمه گشایش: این چشمه در جنوب غربی روستای گشایش در 14 کیلومتری جنوب شرقی شهر مراغه از زمین خارج میشود. فاصله روستا تا چشمههای معدنی كه در جنوب غربی آن قرار دارند، در حدود 700 متر است. در اين ناحيه درهای شرقی- غربی وجود دارد كه رودخانه موردی، در آن جاری است. آبها از نوع آبهای بيكربناته كلسيک و منيزيم گازدار معتدل است. حرارت آب زلال اين چشمه 25 درجه سانتيگراد و مزهاش كمی گزنده است. در پیرامون ناحیه آثار خروج آبهای معدنی و رسوبات آن دیده میشود. خواص درمانی این گونه آبها مانند خواص آب چشمه ورجوی در کار گوارش معده، کبد، پانکراس و روده مؤثر است.
چشمه آب گرم سراب: چشمه آب گرم سراب در جنوب غربی شهر سراب از زمین خارج میشود. آب از مظهر چشمه در دامنههای ارتفاعات نزدیک کف دره به همراه گاز از زمین خارج میشود که پس از مصرف به رودخانه مجاور آن میریزد. آب چشمه سراب از نوع آبهای سولفاته سديک گرم است.
چشمه اللهحق: چشمه آب گرم اللهحق در شمال شرقی آب گرم سراب واقع شده است. اين ناحيه درهای تقريباً شمالی- جنوبی است كه نهر آبی در ته آن به طرف شمال جاری است. آبگرم در دو نقطه دامنه شرقی دره به فاصله چند متر از يكديگر از زمين خارج میشود. آب چشمه جزو دسته آبهای سولفاته سديک گرم است.
مجتمع آب گرم بستانآباد: این مجتمع با تأسیسات آبدرمانی در سه راهی تبریز– تهران– سراب قرار دارد. آب آن از گروه آبهای کلرو بیکربنات کلسیک بوده و دارای خواص درمانی میباشد.
چشمه آب معدنی كندوان: كندوان روستايی تاريخی و كم نظير است كه در فاصله 22 كيلومتری جنوب اسكو در ميان درهای باصفا و كنار رودخانه پرآبی به همين نام واقع شده است. فاصله روستای كندوان تا تبريز 62 كيلومتر است. اين روستا چشمه آب معدنی مهمی به همين نام دارد كه بسيار مشهور است.
چشمه معدنی صوفيان: حدود 5/4 كيلومتر پس از صوفيان به سوی مرند، در ارتفاعات سمت چپ جاده، كنار يک تپه از چند محل آب گازدار از زمين خارج میشود و در دو دامنه تپه جريان میيابد. آب اين چشمه از نوع آبهای معدنی هيپركلروره و بيكربناته مخلوط و سولفاته كلسيک گازدار و آهندار سرد است كه حدود 73/5 گرم در ليتر كلرور سديم دارد. مزه آب بسيار شور، حرارت آن 16 درجه سانتیگراد و ارتفاع محل از سطح دريا 1460 متر است.
این استان از لحاظ منابع و ذخایر آب از مناطق غنی کشور به شمار میآید و منابع آب به صورتهای گوناگون در این استان وجود دارد. کوهستانی بودن منطقه، و دریافت رطوبت کافی از شرق و غرب خصوصاً از مدیترانه، سبب ریزش باران کافی و غنی بودن منابع آب این منطقه شده است.
رود ارس: رود ارس یا آراکس قدیم که از ارتفاعات مین گل داغ (هزار برکه) در جنوب ارزروم ترکیه سرچشمه گرفته و از حوالی دوالو تا قرهدونی در مرز ایران جاری است. این رودخانه حدود 1072 کیلومتر طول دارد و از غرب به شرق جریان دارد و از استان اردبیل، آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی میگذرد. تعدادی از رودهای بزرگ و کوچک محلی که در حوضه آبریزش در خاک ایران دارند و به آن میپیوندند عبارتند از قرهسو، اهر چای، آق چای، خیاو چای، بالیقلو چای، نمین چای.
اهر چای: رودخانه اهر (اهر چای) از ارتفاعات پيرسقا سرچشمه میگيرد و در قسمت جنوبی شهرستان اهر به سوی شرق جريان میيابد. اين رودخانه در مسيرش پس از عبور از دهستان ازومدل (حومه شهر اهر) و نزديكی آبادی لر در دهستان ورگهان، به رودخانه قره سو كه از مشگين شهر رو به جنوب جريان دارد، میپيوندد.
رود قزل اوزن: رود قزل اوزن یا آماردی قدیم یا سفیدرود، از ارتفاعات چهل چشمه در کردستان سرچشمه گرفته، در قسمت شرقی شهرستان میانه، پس از مشروب کردن اراضی پیرامون خود از طریق استان اردبیل به سوی گیلان جریان مییابد. قزل اوزن در تنگه منجیل (در استان گیلان) پس از پیوستن به شاهرود به دریای خزر میریزد. رودهایی که از منطقه آذربایجان شرقی به آن میریزند، عبارتند از قرانقوی چای، هشترود چای، میانه چای، ترکمان چای، آی دو غموش، قره چای، شهر چای.
آجی چای: رودخانه آجی (آجی چای یا تلخه رود) از دامنههای جنوبی سبلان، قوشه داغ و دامنههای شمالی بزغوش و سهند، شعبههای متعدد دریافت نموده از شمال شهر تبریز گذشته و نزدیک گوگان به دریاچه ارومیه میریزد. آب رودخانه ابتدا شیرین است، ولی به جهت عبور از طبقات نمکی، مواد محلول آن افزایش یافته، بر میزان شوری آن افزوده میشود، از این رو به نام آجی چای یا تلخه رود معروف شده است. آجی چای مهمترین رود دشت تبریز است. در بخش شمالی دشت تبريز هفت رود به نامهای دريان، شبستر، سيس، صوفيان، سينيخ، گونبات و بابا باغی جاری است كه دو رود گونبات و بابا باغی به آجی چای و بقيه در حوضه آجی چای به درياچه اروميه میريزند. مساحت حوضه آبريز آجی چای، 8547 كيلومتر مربع است.
صوفی چای: رودخانه صوفی (صوفی چای) از دامنههای جنوب غربی كوه سهند و از آب شدن برفهای دائمی و سنگين كوهستان به ويژه از دره باميدز سرچشمه میگيرد. اين رودخانه با جريان شمالی و جنوبی، تمامی مزارع و باغهای اراضی شهرستان مراغه را سيراب میكند و از جنوب آن وارد منطقه بناب میشود.
اسكو چای: رودخانه اسكو (اسكو چای) از جبهه شمالی سلطان داغی، كه از رشته كوههای غربی سهند است، سرچشمه میگيرد. رودخانه كندوان هم كه از ارتفاعات سهند غربی (ارشد داغی) جاری است، به اين رودخانه میپيوندد. آبهای جاری سلطان داغی از قبله درهسی و چوبان بولاغی در دره عنصرود در جهت شرقی- غربی، رودخانه آستارا چای را به وجود میآورد.
سيلن چای: رودخانه سیلن (سيلن چای) واقع در دهستان گرمادوز، از ارتفاعات مشرف به آبادیهای ميدانلار و گلی پايين سرچشمه میگيرد و رو به شمال جريان میيابد. اين رود پس از پيوستن به رودهای محلی، در نزديكی آبادی لاريجان بالا به رودخانه ارس میريزد. طول اين رودخانه تا رود ارس در حدود 45 كيلومتر است.
القنا چای: رودخانه القنا (القنا چای) در دهستان حسنآباد (حسنلو) شهرستان كليبر، از ارتفاعات قرخلار، بالای آبادیهای پارالوجه و آرناليق سرچشمه میگيرد و رو به شمال جريان دارد. در مسیر این رود، رودخانههای كوچكی به آن میریزند. رودخانه القنا در 5/1 كيلومتری آبادی آلاجوجه در منطقه اشتوبين در نوار مرزی به رود ارس میپيوندد.
علاوه بر آبهای رو زمینی این استان از لحاظ منابع آب زیرزمینی نیز از امکانات کافی برخوردار است. آثار و شواهد موجود در سطح استان، نشان میدهد که کاریز (قنات) از منابع عمده آب آذربایجان شرقی بوده است که از دامنه کوهها به سوی دشتها، جاری بودهاند. هنوز هم آثار و بقایای کاریزهای قدیمی، در حومه تبریز، اهر، مراغه، میانه و ... دیده میشود.
با این که سرزمین آذربایجان، منطقهای کوهستانی است، ولی در نواحی کم وسعت، زمینهای نسبتاً همواری دیده میشود. این اراضی که غالباً از مواد آبرفتی و رسوبی تشکیل شده، استعداد کشاورزی زیادی دارند که بیشتر در میان کوهها، محاصره شدهاند. جلگههای این استان عبارتند از: جلگه تبریز، مرند و سراب.
جلگه تبریز به صورت مثلثی است که رأس آن را شهر تبریز و قاعدهاش را کرانههای دریاچه ارومیه تشکیل میدهد. اراضی اطراف جلگه که در نقاط مرتفع قرار دارند، تا حدودی مرغوب و قابل بهرهبرداری بوده، نواحی مرکزی و غربی جزو اراضی شور و کویری بهشمار میروند.
غار قدمگاه: مقطع فضای غار زیرزمینی دایره شکل است و قطری برابر 15 متر دارد. دالانی به طول 9 متر و عرض و ارتفاع 5/1 و 5/2 متر است که به دهلیز وسیعتری به طول 5/4 متر و عرض 20/3 متر و ارتفاع 5/2 تا 4 متر میپیوندد.
غار آغ بولاق: اين غار در قسمت جنوبی روستای قره چمن از توابع شهرستان بستانآباد واقع شده و از نوع غارهای استلاكتيت است. عرض دهانه غار حدود 2 متر است و دسترسی به آن از روستای قره چمن امكان پذير است. غار زيبای آغ بولاق مورد توجه و بازديد كوهنوردان علاقهمند است.
غار اسكندر: غار اسكندر به فاصله 30 كيلومتری تبريز در روستای سعيدآباد واقع شده و دسترسی به آن از طريق جاده ترانزيتی تبريز- تهران ميسر است. عرض دهانه اين غار حدود 5 متر و ديوارههای داخل آن دارای استلاكتيتهای جالب توجهی است.
غار دوگيجان: اين غار كه از نوع غارهای استالاكتيت است، در شرق شهر مرند قرار دارد. عرض دهانه آن 5/3 متر است.
غار کبوتر: غار هامپوییل با قدمت 150 تا 200 میلیون سال در منطقه کوهستانی با چشماندازی زیبا واقع شده است. این غار در 8 کیلومتری جنوب شرق شهر مراغه و در نزدیکی روستای گشایش واقع شده است. در ابتدای ورودی غار میدان بزرگی وجود دارد که سقف آن از لانه کبوتران تشکیل شده است. پس از تونل کمارتفاعی که در سمت راست قرار دارد، میدان نسبتاً بزرگ دیگری وجود دارد. در این میدان چهار حلقه چاه به عمق تقریبی 10 تا 12 متر وجود دارد که همه آنها به یک میدان بزرگ در اعماق زمین منتهی میشوند. در این میدان صخرههای بزرگی دیده میشود که تا خرداد ماه به دلیل ریزش آبهای زیرزمینی سطح آنها لغزنده میباشد. سپس این میدان بزرگ به اتاقهای بزرگ و در نهایت به تونلهای باریکی ختم میشود. در سقف اتاقها صدها خفاش به حال آویزان دیده میشوند. به دلیل وجود تعداد زیادی کبوتر، این غار به «غار کبوتر» معروف شده است. دهانه غار 8 متر و ارتفاع آن بین 30 تا 40 متر است. در ابتدای غار کتیبهای به زبان روسی که سال 1945 در آن نقش بسته دیده می شود.
قافلان کوه: این کوه در جنوب و جنوب شرقی شهرستان میانه قرار دارد. قافلان کوه در جنوب میانه توسط رود قزلاوزن به دو ضلع جدا از هم تقسیم میشود. به منظور امتداد راه شوسه و راهآهن، در دل این کوه تونلهای متعددی حفر گردیده که بزرگترین آن 1100 متر طول دارد و نزدیک روستای آچاچی حفر شده است.
سهند (قوچ گلی داغ): کوه آتشفشان سهند بهصورت منفرد در مرکز آذربایجان و در 43 کیلومتری جنوب تبریز قامت کشیده که حدود 75 کیلومتر طول دارد و شعب رود قزلاوزن از آن سرچشمه میگیرند. مخروط آتشفشانی سهند از سه قله که از امتداد یکدیگر قرار گرفتهاند تشکیل شده که بلندترین آن قله سهند مرکزی به ارتفاع 3710 متر است. عوامل درونی ناشی از آتشفشان، به صورت چشمههای معدنی آبگرم در نزدیک آن دیده میشود. دامنههای سهند تا ارتفاع 2500 متر پوشیده از مراتع طبیعی و گل و ریحان و لاله واژگون است که چراگاههای مناسبی برای عشایر و چادرنشینان است.
عون بن علی: این کوه که ظاهراً منفرد است، در حقیقت دنباله کوههای بزغوش است و در شمال تبریز واقع شده است. این کوه 1800 متر ارتفاع دارد و چون مقبره عون بن علی از اولاد حضرت علی (ع) در آن واقع است، به این نام معروف شده است.
بزغوش: کوههای بزغوش با 3302 متر ارتفاع در 21 کیلومتری جنوب غربی و در قسمت جنوب سبلان قرار دارد (بین میانه و سراب) و با 48 کیلومتر طول، تا حدود دریاچه ارومیه کشیده شده، به قله آتشفشانی سهند ختم میشود.
میشو داغ و مورو (مرو) داغ: این کوهها در امتداد ارتفاعات قرهداغ (در استان اردبیل) و در جنوب و جنوب غربی شهرستان مرند (22 کیلومتری جنوب غربی مرند) و در شمال دریاچه ارومیه در جهت شرقی و غربی کشیده شده و حداکثر ارتفاع آن در علمدار 3155 متر است. گردنه معروف یام، در دامنه شمال شرقی این رشته بر سر راه تبریز- مرند قرار دارد که دامنههای آن در تابستان سرسبز و خرم بوده، محل تفریح مردم این ناحیه و در زمستان نیز محل مناسبی برای ورزشهای زمستانی است. این کوهها در محلی به نام صوفیان توسط ماهورهایی به تودههای کوهستانی مورو داغ، ارتباط پیدا میکند که بلندترین نقطه آن 2210 متر از سطح دریا ارتفاع دارد.
این استان در بخش شمال غرب فلات ایران واقع شده است. بهطور کلی این استان یک منطقه کوهستانی است که حدود 40 درصد از سطح آن را کوهستان و 2/28 درصد را تپه ماهورها و 8/31 درصد را زمینهای هموار (دشتها و جلگههای میانکوهی) فرا گرفته است. در این استان چینخوردگیهای بزرگی وجود دارد که اکثر مراتع ییلاقی آذربایجان، در دامنههای این کوهها قرار گرفته و در بعضی از آنها معادن غنی وجود دارد.
نام آذربایجان از حدود 2400 سال پیش از مشهورترین نامهای جغرافیایی ایران بود که در هر دوره با حوادث مهم تاریخی توأم بوده است.
در دوران حکومت داریوش سوم، والیِ این ایالت، «آتروپات» یا «آتورپات» نام داشت. پس از شکست داریوش سوم از اسکندر مقدونی، آتورپات از طرفداران اسکندر شد و بر حکومتِ مادِ کوچک باقی ماند. پس از اسکندر مقدونی آتورپات موفق شد دولتی در آن منطقه که بخشی از خاک ماد بود تشکیل دهد که یونانیان در آن نفوذی نداشته و در واقع این منطقه پناهگاهی برای آداب و سنن ایرانی در برابر تمدن و فرهنگ یونانی بود. دولت ماد کوچک سدهها برقرار بود و بازماندگان آتورپات بر آن سرزمین فرمانروایی میکردند و این سرزمین بعد به نام او «آتورپاتکان» معروف شد و پایتخت آن «کَنزَک» در جنوب تبریز کنونی بوده است. آتورپاتکان به معنی شهر یا سرزمین آذرباد میباشد. آتورپاتکان بتدریج تغییر کرد و آذرپادکان شد. چون در زبان مادها حرف «د» پس از «الف» به «ی» تبدیل میشده از این رو این واژه به آذرپایگان تبدیل گردید.
(بقیه در ادامه مطلب)
موقعیت جغرافیایی استان آذربایجان شرقی
منطقه آذربایجان به علت موقعیت خاص جغرافیایی، یكی از مناطق حساس و مهم كشور است. استان آذربایجان شرقی از استانهای مهم و پرجمعیت ایران است كه در گوشه شمال غرب كشور واقع گردیده است. مساحت این استان 45491 كیلومتر مربع است که حدود 2.8 درصد از مساحت كل كشور را شامل میشود. این استان از نظر موقعیت طبیعی در محل بههم خوردگی دو رشته كوه البرز و زاگرس، بهعبارتی در زون البرز و آذربایجان و در گوشه شمالغرب فلات ایران واقع شدهاست. از نظر تقسیمات حوضههای آبریز كشور، حوضههای آبخیز ارس، سفیدرود ـ قزلاوزن و دریاچه ارومیه پهنه استان را پوشش میدهند كه بیشترین مساحت استان در محدوده حوضه آبریز دریاچه ارومیه قرار گرفتهاست. در حالت كلی، استان آذربایجانشرقی یك منطقه كوهستانی محسوب میشود كه حدود 40 درصد از سطح آن را كوهستان فرا گرفتهاست. از مناطق كوهستانی معروف منطقه، میتوان توده آتشفشانی سبلان در شرق و سهند در غرب و جنوب غربی و رشته كوههای قرهداغ در شمال و رشته كوههای تخت سلیمان و اربط در جنوب و ارتفاعات بزقوش در جنوب شرق و قوشاداغ در شمالشرق استان را نام برد.
(بقیه در ادامه مطلب)